چرا خداوند باوجود این که شیطان را دشمن قطعی بشر معرفی کرده ، به او مهلت داد؟

 

در قرآن کریم آمده:

شيطان گفت پروردگارا اكنون كه مرا از قرب جوار خود براندى و لعنت كردى پس مرا تا روز رستاخيز مهلت و طول عمر عطا فرما خداوند فرمود تو از جمله مهلت دادگانى تا روز معين و وقت معلوم. (سوره حجر آیات 34 الی 37)

با مشاهده این آیه بسیاری با لحنی اعتراض آمیز می پرسند چرا؟ به چه علت خداوند با آن که می دانست ابلیس کمر به گمراه کردن بندگان بسته و تا آنها را به دوزخ نفرستد از پای نخواهد نشست؛ باز به او مهلت داد وقدرت و امکانات بخشید تا نقشه های خود را عملی سازد؟

این سوالی هست که از زوایای مختلف می توان به آن پاسخ داد.

از جمله این که اگر منصفانه بیندیشیم و قضاوت کنیم، اقرار خواهیم نمود که :

این برداشت که خداوند با قبول درخواست شیطان و مهلت دادن به او جانب وی را گرفته و به ضرر بندگانش عمل کرده یک پیشداوری اشتباه است.

خداوند به این مخلوق پر مدعا صرفا میدان عمل داد چون می دانست که نهایتا خطری برای بندگان مومن او نمی تواند داشته باشد. کما این که در آیاتی از قرآن کریم نیز به همین نکته اشاره شده است:

در آیه 42 سوره حجر می فرماید : و هرگز تو را بر بندگان مخلص من تسلط و غلبه نخواهد بود ليكن اقتدار و سلطه تو بر مردم گمراهى است كه پيرو تو شوند.

در آیه 99 سوره نحل هم می فرماید :

البتّه او بر كسانى كه ايمان آورده‏اند و بر پروردگارشان توكّل مى‏كنند تسلّطى ندارد.

و نیز در آیه 65 سوره اسراء آمده است :

تو را بر بندگان من هيچ تسلطى نباشد و پروردگار تو براى نگهباني ایشان كافى است.

خود شیطان نیز در تهدید هایش عده ای را استثناء می کند آنجا که می گوید :

سوره ص آیات 82 و 83 : به عزت تو سوگند كه همگان را گمراه كنم،  مگر آنها كه از بندگان مخلص تو باشند.

اخلاص‏، يعنى‏ خالص و صاف گردانيدن آن از براى خدا، و آميخته نساختن آن بأغراض دنيوى، ومخلصین در کلام اهل بیت علیهم السلام کسانی هستند که ولایت و سرپرستی پیامبراکرم و امامان را قبول کرده و از آنها اطاعت می کنند و در عصر ما از امام زمان ع اطاعت و پیروی می کنند، وهمچنین  كسانى كه با اخلاص كامل به عبادت و فرمانبردارى خداوند مشغولند... .

در حدیثی آمده پیامبر از جبرئیل پرسدند : اى جبرئيل‏! توضيح «اخلاص» چيست؟ گفت: مخلص‏ (كسى كه كار بى‏ريا انجام دهد) كسى است كه از مردم چيزى نخواهد تا خود شخصا آن را به دست آورد ، و اگر يافت، خرسند گردد، و هر گاه نزد او چيزى باقى ماند، آن را در راه خدا مى‏بخشد، به درستى كه، هر كس از مخلوق درخواست نكند، اعتراف به پرستش خدا نموده، و چون يافت و راضى شد پس او از خدا راضى است و خداوند تبارك و تعالى هم از او خشنود است و چون براى رضاى خدا بخشش كرد به حدّ اعتماد به پروردگار خود رسيده است‏...

معاني الأخبار / ترجمه محمدى، ج‏2، ص: 135

خداوند در سوره ص آیه 85  چنین تهدید کرده:

لَأَمْلَأَنَ‏ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ‏ يعنى دوزخ را از تو و از همه آنان كه پيرو تو هستند از آدميان و جنّيان پر خواهم نمود).

درنتیجه مؤمنین از خطر شیطان در امانند و آسیب شیطان فقط به گمراهانی امثال خودش خواهد رسید. یعنی کسانی که شیطان را سرپرست خود قرار داده و از وسوسه های او پیروی می کنند ، و با ارتکاب گناهان با وی هم مسیر می شوند و از همه مهمتر آنانی که از صراط مستقیم و امام و پیشوایی که خداوند دستور اطاعت از انها را صادر کرده روی برگردانده و حق را انکار می کنند.

چطور به این نتایج خواهیم رسید؟ آنگاه که باورکنیم:

خداوند دست شیطان را باز نگذاشته تا هرآنچه می خواهد انجام دهد بلکه فقط به او یک فرصت زمانی بخشید و یک ابزار به نام وسوسه شیطان به خودش و سربازان و حزب و گروهش ابزاری مهم تر از وسوسه ندارند اگر جز این بود، او در قیامت نمی توانست بگوید من بر شما تسلطی نداشتم و صرفا شما را دعوت کردم.

سوره ابراهیم آیه 10 می فرماید : 

در آن هنگام كه كار بندگان خاتمه پذيرد، شيطان مى‏گويد: خداوند به شما وعده درست داد و من نيز به شما وعده دادم؛ ولى خلف وعده كردم. من بر شما تسلطى نداشتم. فقط دعوت كردم، شما هم پذيرفتيد؛ بنا بر اين مرا ملامت نكنيد بلكه خود را ملامت نماييد. نه من مى‏توانم به فرياد شما برسم و نه شما مى‏توانيد فريادرس من باشيد و من به شركى كه شما با فريب من مبتلا شديد معتقد نيستم. ...( ابراهیم /22)

در واقع اینان با تشویق و ترغیب و وسوسه  مردم را به اعمال و کردار ناپسند صرفا دعوت می کنند ، اما نه تسلطی دارند و نه اجباری در کار است .

در کتاب  دلائل طبرى: بسندش از مفضل بن عمر كه بامام ششم عليه السّلام گفتم: قربانت ابليس‏ چه تسلطى دارد، فرمود: باندازه‏اى كه در دل مردم وسوسه كند.

آسمان و جهان (ترجمه كتاب السماء و العالم بحار الأنوارجلد 54)، ج‏7، ص: 214

در حدیث دیگری آمده :  ابو بصير مى‏گويد: به امام صادق عليه السّلام عرض كردم: تفسير اين آيات شريفه چيست: فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطانِ‏ الرَّجِيمِ* إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ‏ ؟

امام عليه السّلام فرمود: اى ابا محمد! تسلط او بر تن مؤمن است و بر دين او چيرگى نيابد. شيطان توانست بر ايّوب سلطه‏ يابد و پيكر او را زشت گرداند ولى بر دينش چيرگى نيافت و چه بسا بر پيكر مؤمنان تسلط بيابد ولى بر دينشان هرگز.

عرض كردم: مقصود از اين آيه شريفه چيست: إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُونَ‏ ؟

حضرت عليه السّلام فرمود: آنهايى كه به خدا شرك مى‏ورزند شيطان هم بر بدن‏ و هم بر باور ايشان چيرگى يابد.

  بهشت كافى / ترجمه روضه كافى، ص: 337

اما در پاسخ به علت مهلت دادن به شیطان  به نکته دیگری هم می توان اشاره کرد خداوند بندگانش را بی دفاع رها نکرده بلکه هم پناهگاه برای آنها تدارک دیده و هم اسلحه و سپر و با این کار درحقیقت به نوعی قدرت نمایی و تفاخر نموده و به شیطان هشدار داده که تو با همه حزب و سپاهت حریف حزب خدا نخواهی شد این گوی  و این میدان ....

در مجموع آنچه خداوند به حزب خود را به آن تجهیز نموده از سلاح هایی که به شیطان اجازه استفاده از آن ها را داده بیشتر و موثرتر است.

از جمله سپر و پناهگاهی که خداوند برای حفاظت از بندگان قرار داده قبول کردن سرپرستی و ولایت ائمه علیه السلام است علی علیه السلام به یکی از یارانش می فرماید:

كميل! با ولايت‏ ما مال و فرزندت را از شرك شيطان‏ آزاد كن.

این پناهگاه مستحکم در واقع همان صراط مستقیم است.

صراط مستقیم  مسیری تضمین شده است  

دیدم که دست شیطان برای  فریب همه بندگان باز نیست بلکه خداوند دژ نفوذ ناپذیر و  مسیر تضمین شده ای را برای رسیدن به سعادت همیشگی تدارک دیده و نام صراط مستقیم برآن نهاده است کسانی که به اراده و تصمیم قطعی خود قدم در این جاده می گذارند از حمایت و امداد الهی بهرمند می گردند. این صراط مستقیم در حقیقت عبارت است از قبول ولایت و سرپرستی پیامبر اکرم و جانشینانی که خداوند برایش انتخاب کرده است آن بزرگوار در سخنرانی خویش در روز غدیر از علی علیه السلام و امامان از نسل او به عنوان صراط مستقیم یاد کرده و مردم را به اطلاعت از آنها فرمان داده  که آخرین این رهبران الهی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشند. آن بزرگوار درمورد مواظبت و محافظت از مؤمنین چنین می فرماید:

«انّا غير مهملين لمراعاتكم و لا ناسين لذكركم، و لولا ذلك لنزل بكم اللّأواء و اصطلمكم الاعداء»  همانا، ما از رعايت حال شما كوتاهى نمى‏كنيم و شما را از ياد نمى‏بريم، چه، در غير اين صورت، سختيها و گرفتاريها بر شما فرو مى‏آيد و دشمنان شما را ريشه‏كن كرده و از بين مى‏برند.

فضائل الشيعة / ترجمه توحيدى ؛ ص3

 

وقتی شیطان تهدید می کند : قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِين‏ (سوره حجر آیه   39)

خداوند نیز در جواب این  تهدید می فرماید : هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيم‏ (حجر آیه 41)

ابن بابويه از حضرت صادق عليه السّلام ذيل آيه‏ هذا صِراطٌ عَلَيَّ مُسْتَقِيمٌ‏ روايت كرده فرمود منظور از صراط امير المؤمنين عليه السّلام مي باشد و اين راه على عليه السّلام است كه مستقيم و مايه هدايت و سعادت عالم بشريت است .

تفسير جامع، ج‏3، ص: 471

امام صادق عليه السّلام فرمود كه ابليس اين تسلّط را ندارد كه مؤمنين را از ولايت امير المؤمنين على عليه السّلام خارج و در ولايت جبت و طاغوت‏ ، داخل كند ولى در امور ديگر آنها تسلّط دارد.

نیازی به تذکر نیست که این نفوذ ناپذیری شیطان تا زمانی ادامه دارد که مؤمنین پای در صراط داشته و به ولایت پایبندند لیکن به محض فاصله گرفتن از آن به  چنگ شیطان خواهند افتاد و اسیر او خواهند شده

لذا شیطان خود خبر داده که همواره بر کنار صراط به کمین ایستاده و در انتظارلحظه فاصله گرفتن مردم نشسته :

سوره اعراف آیه  16 : گفت: پس به سبب آنكه مرا هلاك كردى، بر سر راه راست تو بر كمين آنها مى‏نشينم.

خداوند خود در کتاب هدایت خویش قرآن کریم ما را به وجود شیطان و دشمنی های او خبر داده تا دچار غفلت نشده و ناغافل به دام او نیفتیم این اطلاع داشتن و آشنا شدن با ابزارها و روشهای وسوسه شیطان از بزرگترین موهبت ها و الطاف پروردگار است چرا که ما را برآن می دارد در تمام اوقات و لحظه ها به یاد امام زمان علیه السلام بوده و به او پناه برده و با یاری او با  دام ها و حیله های شیطان مبارزه کنیم. او در قرآن چنین فرموده :

اى مؤمنان! از گام‏هاى شيطان پيروى نكنيد؛ و هر كه از گام‏هاى شيطان پيروى كند [هلاك مى‏شود] زيرا شيطان به كار بسيار زشت و عمل ناپسند فرمان مى‏دهد؛ و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، هرگز احدى از شما [از عقايد باطل و اعمال و اخلاق ناپسند] پاك نمى‏شد، ولى خدا هر كه را بخواهد پاك مى‏كند؛ و خدا شنوا و داناست. (نور/21)

خداوند نه تنها ما را ازخطرات این دشمن بزرگ آگاه کرده بله برای کوشش و همت بندگان ، آثار و نتایج سازنده و پاداشی چون بهشت تدارک دیده است.

ثمرات مبارزه وایستادگی در برابر شیطان 

مؤمنان در میدان جنگ با شیطان و مقاوت با وسوسه های او و یارانش ، قدرت پایداری و استقامت  خود را تقویت و ایستادگی در مقابل گناهان را تمرین می کنند وسرانجام با پریدن از موانعی که توسط او ایجاد شده از خداوند امتیاز و رتبه دریافت می نمایند چنانچه گویی در یک مانور رزمی شرکت کرده اند اما نه با دشمن فرض فرضی بلکه با دشمن حقیقی یعنی ابلیس و همرزمانش!

پاداش این مبارزه و مقاومت و دست رد زدن به سینه ابلیس و خودداری از انجام اعمال و کرداری که مورد تمایل اوست عبارت است از ایمان و یقین ، تزکیه روح  و آمادگی رسیدن به رشد و کمال بالاتر و در نهایت بهشت و سعادت جاودان ...

از طرف دیگر دشمنی و ستیزه شیطان و پیروانش نتیجه ای جز آتش ندارد دیدیم که این فرصت دادن به شیطان اگر برای شیطان ثمره ای نداشت برای اهل ایمان داشت.